სიახლე ლინგვისტური კონცეფციის მე-100 წლისთავზე

„სიტყვის მნიშვნელობა და მისი ახალი სემანტიკური სამკუთხედი ლინგვოფილოსოფიურ და ფიზიოლოგიურ ჭრილში“ – ამ სათაურით წაიკითხა 6 დეკემბერს თავისი საჯარო ლექცია თსუ-ს პროფესორმა, აკადემიკოსმა ინესა მერაბიშვილმა  თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში. ლექცია მიეძღვნა ინესა მერაბიშვილის მიერ განვითარებულ იმ კონცეფციას, რომელზე დაყრდნობითაც მან გახსნა და ინგლისურ ენაზე თარგმნა გალაკტიონის პოეზია. აქედან გამომდინარე, სხდომა დაიწყო ვიდეო-რგოლით, რომელიც ასახავდა ლონდონში გალაკტიონის 120 წლისთავისადმი მიძღვნილ იუბილეს და ინესა მერაბიშვილესეული თარგმანების ახალი კრებულის პრეზენტაციას. ვიდეო-რგოლში ასახულია ინგლისელი პროფესორების, ლორდებისა და დიპლომატების გამოსვლები, რომლებიც მაღალ შეფასებას აძლევენ მის პოეტურ თარგმანს, ხოლო გალაკტიონს ,,სულის არისტოკრატად“ მოიხსენიებენ. 

საჯარო ლექციას თსუ-ს რექტორი, აკადემიკოსი ჯაბა სამუშია, თსუ-ს ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა ფაკულტეტის დეკანი, პროფესორი ნანა გაფრინდაშვილი, მეცნიერებათა ეროვნული  აკადემიის წევრები, უნივერსიტეტის პროფესორები, სტუდენტები და მოწვეული სტუმრები ესწრებოდნენ.

სხდომა გახსნა ფაკულტეტის დეკანმა ნანა გაფრინდაშვილმა, რომელმაც შთამბეჭდავად ისაუბრა ინესა მერაბიშვილის საზოგადოებრივ საქმიანობასა და აკადემიურ მიღწევათა მნიშვნელობაზე.

ყოველგვარ მოლოდინს გადააჭარბა თსუ-ს რექტორის, აკადემიკოს ჯაბა სამუშიას გამოსვლამ, რომელმაც ინესა მერაბაშვილის ლინგვისტური კონცეფციის მოკლე,  მაგრამ სიღრმისეული ანალიზი წარმოადგინა.

ინესა მერაბიშვილმა თავისი გამოსვლა შემდეგი სიტყვებით დაიწყო: ,,ანტიკური ხანიდან მოყოლებული დღემდე – იქნება ეს ფილოსოფოსი, მწერალი თუ ენათმეცნიერი, ყველას აინტერესებს სიტყვის რაობა და მისი შესაძლებლობები. პირველად იყო სიტყვა… ადამიანი სიტყვით აზროვნებს და სიტყვით შეიმეცნებს სამყაროს. ამ თვალსაზრისით XX საუკუნეში გიგანტური ნაბიჯები გადაიდგა. 1923 წელს ლინგვისტმა ჩ. ოგდენმა და ფილოსოფოსმა ი.რიჩარდზმა ლონდონში გამოაქვეყნეს ერთობლივი ნაშრომი, სადაც სიტყვის მნიშვნელობა სემანტიკური სამკუთხედის სახით წარმოადგინეს. მიუხედავად ამ სამკუთხედის გვერდების ვარიაციისა, მისი ყველაზე მარტივი მოდელი შემდეგნაირია: სიტყვის სახელდება, რომლის ტერმინია ნომინაცია (N), ამ სიტყვაში ასახული ცნება, ანუ სიგნიფიკატი (S) და რეალური სამყაროს ასასახი საგანი ან საგანთა კლასი, რომელსაც დღეს მრავალი ტერმინით აღნიშნავენ, მათ შორის, რეფერენტი (R), დენოტატი (D) და სხვ.  იმავე 1923 წელს რუსეთში ალექსეი ლოსევმა დაასრულა მონოგრაფია „სახელის ფილოსოფია“, რომელიც 1927 წელს გამოქვეყნდა. მონოგრაფიის სათაური უკვე მიუთითებს იმ ფაქტზე, რომ დიდმა მეცნიერმა სახელის ანალიზი გაბედულად დაუპირისპირა ენათმეცნიერებაში სოსიურის მიერ დამკვიდრებულ აზრს სიტყვის ნომინაციის, როგორც ნიშნის პირობითობაზე და სიტყვის უცვლელ სამოსში დიდი მისტიციზმიც ჩადო. ამ ხედვებს მნიშვნელოვანი ძვრები უძღოდა წინ. XIX საუკუნის დამლევს, მიშელ ბრეალი საფრანგეთიდან მოუწოდებს ლინგვისტებს – ფონეტიკისა და მორფოლოგიის გვერდით დაფუძნდეს მეცნიერების დარგი, რომელიც სიტყვის მნიშვნელობას შეისწავლის. ამ ახალი დარგისთვის მან წამოაყენა ტერმინი „სემანტიკა“, როგორც ბერძნულიდან ნაწარმოები სიტყვა, სადაც ,,სემა“ ნიშანსა და მნიშვნელობას აღნიშნავს. ბრეალის თანახმად, სიტყვის მნიშვნელობა, რომელიც ოდითგანვე ერთ მთლიან უშლელ ერთობად განიხილებოდა, მნიშვნელობის მატარებელ პატარ-პატარა ნაწილაკებად, ანუ სემებად წარმოგვიდგება. ამ სემებს განსხვავებული ხვედრითი წონა აქვთ და ადგილმონაცვლეობას განიცდიან კონტექსტის შესაბამისად. მოგვიანებით ენათმეცნიერები იტყვიან, რომ სიტყვის მნიშვნელობის სემებად დაშლა ისეთივე დიდ გადატრიალებას ნიშნავდა ენათმეცნიერებაში, როგორსაც ატომის დაშლა ფიზიკაში“, – ამბობს ინესა მერაბიშვილი, რომელიც განგვიმარტავს, რომ სწორედ ასე გაჩნდა ტერმინები  „სემური ანალიზი“, „სემანტიკური სამკუთხედი“ და თავად „სემასიოლოგია“, როგორც ლინგვისტიკის უაღრესად პერსპექტიული დარგი.

1923 წელს შექმნილი სამკუთხედის მართებულობა აკადემიკოს ინესა მერაბიშვილში მუდამ ეჭვს ბადებდა იმის გამო, რომ რეფერენტი არის ექსტრალინგვისტური მოვლენა და მისი მოთავსება სიტყვის მნიშვნელობის შიგნით არამართებულია იმდენად, რამდენადაც სიტყვა ლინგვისტური ფენომენია. ,,გამომდინარე იქიდან, რომ ლინგვისტები ვეღარ კმაყოფილდებოდნენ ენისა და აზროვნების ურთიერთობის საკითხით და ყურადღება ცნობიერებაზე გადაიტანეს, ინესა მერაბიშვილი სწორედ ენისა და ცნობიერების საკითხით დაინტერესდა არა მხოლოდ ლინგვისტური, არამედ ფიზიოლოგიური, ფილოსოფიური და ფსიქო-ლინგვისტური თვალთახედვით. დიდი რუსი ფიზიოლოგის ი. პავლოვის თეორიის კვალდაკვალ ორ სასიგნალო სისტემაზე ქართველმა მკვლევარმა მიაგნო იმ ფაქტის აღიარებას რუსი ფიზიოლოგის მიერ, რომ სიტყვაში, როგორც მეორე სასიგნალო სისტემაში, იდეალური ხატი არსებობს. ეს უკანასკნელი გულისხმობს როგორც აზრობრივ, ასევე გრძნობით ხატს. გნოსეოლოგიაში, როგორც ასახვის თეორიაში, ხატი ფუნდამენტურ კატეგორიას წარმოადგენს და ითვალისწინებს როგორც აზრობრივ, ასევე გრძნობით ხატს.

ცნება  – აზრობრივი ხატია. ამ შემთხვევაში, უკვე ეჭვგარეშეა, რომ სიტყვაში გრძნობითი ხატი ცნების, ანუ სიგნიფიკატის გვერდით აისახება. ამდენად, ეს ყოველივე საშუალებას მაძლევდა  – არსებულ სემანტიკურ სამკუთხედში რეფერენტი (R), როგორც გარე სამყაროს საგანი, სწორედ ამ შეგრძნებითი ხატით ჩამენაცვლებინა. ახლა სიტყვის მნიშვნელობაში სამივე კომპონენტი უკვე ლინგვისტური მოვლენაა. გრძნობითი ხატის აღსანიშნავად მეცნიერებას შევთავაზე ტერმინი – ,,ლინგვისტური ხატი“ (Linguistic image), უფრო მოკლედ  „Image” (ინგ. ხატი), რაც შესაბამისად „I“ ნიშნით გამოვსახე. ფაქტობრივად, ხატის არსებობას აღიარებს ფიზიოლოგია, გნოსეოლოგია, მას ხედავენ და ეძებენ ფილოსოფოსები, ლინგვისტები, ლიტერატორები და ა.შ., მაგრამ ადგილი მისთვის სიტყვის მნიშვნელობის შიგნით არავის მიუჩენია.  ასე მივიღე ახალი სემანტიკური სამკუთხედი, სადაც ნომინაციისა (N) და სიგნიფიკატის (S) გვერდით განვათავსე ხატი – (I). სიტყვის მნიშვნელობის სამივე კომპონენტი დიალექტიკურ კავშირშია და აკმაყოფილებენ აქამდე მრავალ პასუხგაუცემელ შეკითხვას (არა მხოლოდ ენათმეცნიერების თვალსაზრისით). ბუნებრივია, კვლევა გაგრძელდება და სიტყვის მნიშვნელობის მრავალი ახალი პარამეტრი წარმოჩნდება. თუმც, მჯერა, რომ ყოველივე ამ მყარი სამკუთხედის ირგვლივ იტრიალებს.

ხატი და ნომინაცია სიტყვაში უცვლელია, ცვალებადობას განიცდის მხოლოდ ცნება, რაც დაამტკიცა მიშელ ბრეალის თეორიამ და მისმა შემდგომმა განვითარებამ. ჩვეულებრივ მეტყველებაში ხატი თითქოსდა ფსკერზეა მიძინებული, მაგრამ ექსპრესიულ და პოეტურ ტექსტში ავტორი მას ზედაპირზე ამოიყვანს და ასე ქმნის სიტყვიერ სასწაულებს. ასე შეიქმნა გალაკტიონის – ,,სტიროდა სული ,,ცისფერ ღვინოებს“, ,,ოცნება ნახაზი საგანთა უარით“, რუსთველის ,,ბროლ-ბადახში გააღაწვეს და გიშერნი აწამწამეს“ და მრავალი სხვა“, – აღნიშნავს მეცნიერი.

სემანტიკური სამკუთხედის ეს ლინგვისტური კონცეფცია ინესა მერაბიშვილმა ჯერ კიდევ 1982 წელს, 41 წლის წინ გამოაქვეყნა საქართველოში, მაგრამ მისი აღიარება დასავლეთის მიერ დაიწყო 7 წლის წინ, როდესაც მასალა ლექსიკოგრაფთა მე-16 საერთაშორისო თბილისურ კონგრესზე გაიტანა და ის ინტერნეტის საშუალებით გავრცელდა. იქიდან მოყოლებული დღემდე გამოხმაურებები და პუბლიკაციათა შემოთავაზებები არ წყდება. ქართველი მეცნიერიც ნაყოფიერად მისდევს ამ გზას. ამიტომაც ნიუ-იორკის ლინგვისტურმა ჟურნალმა ინესა მერაბიშვილი სარედაქციო საბჭოს წევრად გამოაცხადა. 1923 წელს შექმნილ სამკუთხედს, წელს, 100 წელი შეუსრულდა. ამ საიუბილეო თარიღს ქართველი მეცნიერი ისევ დასავლეთის მიერ უკვე აღიარებული ახალი სემანტიკური სამკუთხედით დახვდა.

საჯარო ლექციის დასასრულ გაცხადდა ის, რაც პროფესორმა ნანა გაფრინდაშვილმა სხდომის გახსნისას გამოაცხადა – „ინესა მერაბიშვილს შესწევს უნარი, რომ ყველა სამეცნიერო ლექცია დღესასწაულად აქციოს“.