კავკასიის ხალხების წარსულის კვლევას დიდი ისტორია აქვს. არ აქვს მნიშვნელობა, ვინ იქნებოდა მკვლევარი ან რომელი კუთხისა თუ  ეთნოსის ისტორიის საკითხები იქნებოდა შესწავლილი, გარდაუვალი ხდებოდა მეზობელი ხალხის ხსენება და მათ კულტურულ მემკვიდრეობაში მონაცემთა ძიება. ასე ნამცეც-ნამცეც გროვდებოდა და იწყობოდა თავსატეხი, რომელსაც ქრისტიანული კავკასიის ისტორია ჰქვია და რომლის გარეშეც შეუძლებელია მისი აწმყოს გააზრება და მომავლის განჭვრეტა. არაერთმა დიდმა მეცნიერმა დატოვა კვალი ამ საქმეში, მაგრამ მნიშვნელოვანი წვლილის შეტანა მხოლოდ მათ შეძლეს, ვინც მთლიანობაში ხედავდა ამ სამყაროს თავისი გეოგრაფიული და დრო-ჟამითი განფენილობით და ამ მცირეთა შორისაა ბატონი ზაზა ალექსიძე, რომელმაც თავის ნაშრომებში დაგვანახა ქრისტიანული კავკასიის საუკუნეთა წიაღში მიმალული ცხოვრება, საჩინო გახადა მრავალი საინტერესო საკითხი, ისტორიას დაუბრუნა მივიწყებული სახელები, გასაგები, ლოგიკური გახადა კავშირები და მოვლენები, რომელთა ახსნაც ვერ ხერხდებოდა და გაუგებრობასა და ზოგჯერ გაღიზიანებასაც კი იწვევდა. ასე დალაგდა ქართულ-სომხური საეკლესიო განხეთქილების ისტორია, მისი წინა ვითარება და მიმდინარეობა. ზაზა ალექსიძის მიერ 1969 წელს „ეპისტოლეთა წიგნის“ გამოქვეყნებას დიდი გამოხმაურება მოჰყვა. რომ არაფერი ვთქვათ ძველი სომხურიდან ბრწყინვალედ შესრულებულ თარგმანზე, რაც ენის ცოდნის გარდა თეოლოგიის, კავკასიისა და ეკლესიის ისტორიის სერიოზულ ცოდნას მოითხოვდა, ტექსტისათვის დართულმა გამოკვლევამ მოიცვა ისეთი უმნიშვნელოვანესი საკითხები, როგორებიცაა – ქართული და სომხური ეკლესიების იერარქიული დამოკიდებულება და კავკასიის ხალხების ანბანთა წარმოშობა, საქართველოს ისტორიას კი დაუბრუნა კირონ ქართლის კათოლიკოსის, იმავე კიროს ფაზისელის სახელი.

 „ეპისტოლეთა წიგნის“ გამოცემას ლოგიკურად მოჰყვა X ს-ის მიწურულისა და  XI ს-ის დასაწყისის ცნობილი სომეხი მოღვაწის უხტანესის თხზულების „განყოფისათვის ქართველთა სომეხთაგან“ – ტექსტის გამოცემა ქართული თარგმანით, გამოკვლევითა და კომენტარებით (1975), ასევე,  XI ს-ის პირველი ნახევრის ქართველი ავტორის, არსენ საფარელის „განყოფისათვის ქართლისა და სომხითისა“-ს გამოცემა (1980). ამ ორ უმნიშვნელოვანეს წიგნში, ქართულ-სომხურ საეკლესიო განხეთქილებასთან დაკავშირებული წყაროთმცოდნეობით-ტექსტოლოგიური საკითხების გარდა, ზაზა ალექსიძე კვლავ უბრუნდება ისეთ პრობლემებს, როგორიცაა ქართული დამწერლობის წარმოშობა, ცურტავის საეპისკოპოსოში მღვდელმსახურების ენა, არსენ საფარელის მოღვაწეობის საკითხი და სხვა. ამ სამი მონოგრაფიითა და რიგი სტატიებით ზაზა ალექსიძემ მოგვცა ნათელი სურათი იმისა, თუ როგორ მიმდინარეობდა სქიზმა ამიერკავკასიაში, როგორი იყო მისი აღქმა ყველა დაინტერესებული მხარის მიერ და რამდენად განსაზღვრა მან საქართველოს, სომხეთისა და ალბანეთის ურთიერთობები საუკუნეთა მანძილზე. სომხურ ეპისტოლეთა წიგნს და განხეთქილების თემას ზაზა ალექსიძე ისევ დაუბრუნდა ნაშრომში „თეოლოგიური კამათი კავკასიაში (VI საუკუნე)“ (2014) და ამჯერად მისი წინაპირობები შეისწავლა.

ზაზა ალექსიძის მოღვაწეობაში სრულიად განსაკუთრებული ადგილი უკავია ნაშრომებს, რომლებიც სინას მთაზე ქართველ მეცნიერთა რამდენიმე ექსპედიციის დროს გამოვლენილი მასალის კვლევის შედეგად დაიწერა (1990-2000 წწ). საქართველოს საპატრიარქოსთან ერთად ხელნაწერთა ინსტიტუტმა ზაზა ალექსიძის ხელმძღვანელობით მოიპოვა უფლება სინას მთაზე წმინდა ეკატერინეს მონასტერში 1975 წელს აღმოჩენილი ქართული ხელნაწერების შესწავლისა. ზაზა ალექსიძემ X ს-ის ქართულ პალიმფსესტში ალბანური მწერლობის ძეგლი აღმოაჩინა და შემდეგ გაშიფრა კიდეც. ხელნაწერში უძველესი იერუსალიმური ლიტურგიის ამსახველი „ლექციონარის“ ალბანური თარგმანი დადასტურდა. ტყუილად არ უწოდეს ამ აღმოჩენას  ევროპულმა ტაბლოიდებმა  „მსოფლიო სენსაცია“ – მკვლევრებს საშუალება გაუჩნდათ შეესწავლათ კავკასიის დაკარგული ქვეყნის, დაკარგული ხალხის ენა და მწერლობა. შესაძლებელი გახდა ამიერკავკასიის ისტორიის უმნიშვნელოვანესი საკითხების რევიზია და ხელახალი კვლევა. ზაზა ალექსიძე არის ფუძემდებელი ალბანოლოგიისა, როგორც მეცნიერების დარგისა, რომლის დამკვიდრებასაც დღეს მსოფლიოს უდიდესი უნივერსიტეტები ცდილობენ.

ასევე სენსაციური იყო სინურ ხელნაწერთა კოლექციაში   ზაზა ალექსიძის მიერ „მოქცევაჲ ქართლისაჲს“ და „ასურელ მამათა  ცხოვრების“ უძველესი რედაქციების აღმოჩენაც. ამ მასალის შესწავლას მკვლევარმა 30-ზე მეტი სტატია და ორი მონოგრაფია მიუძღვნა.

„მოქცევაჲ ქართლისაჲს“ და ე.წ. „ქრონიკის“ უცნობი ხელნაწერების კვლევამ მრავალ კითხვას გასცა პასუხი და ახლებურად დააყენა ამ ორი უმნიშვნელოვანესი ძეგლის შესწავლის საკითხი. ამ ხელნაწერების ტექსტოლოგიური კვლევის შედეგად ზაზა ალექსიძემ  წარმოაჩინა სინურ აღმოჩენამდე დაუფასებელი „მოქცევაჲ ქართლისაჲს“ ჭელიშური რედაქციის მნიშვნელობა ამ ტექსტის არქეტიპის აღდგენის საქმეში, დაადგინა „ქრონიკაში“ დაცული ქართლის კათოლიკოსთა სია, კელასურის ზღუდის აგების დრო, მისი აგების ინიციატორთა ვინაობა და სხვა.

სრულიად უნიკალური აღმოჩნდა „ასურელ მამათა ცხოვრების“ ტექსტიც, რომლის ანდერძ-მინაწერებში დაცული ცნობების საფუძველზე ზაზა ალექსიძემ დააზუსტა და რიგ შემთხვევებში შეცვალა კიდეც ჩვენი ცოდნა ქართლის ერისმთავართა გენიალოგიაზე, ბაგრატიონთა საგვარეულოს ქართლში გამოჩენის დროზე, სამშვილდის სიონის მშენებლობის თარიღსა და მაშენებლის ვინაობაზე.

ამავე მასალაში ზაზა ალექსიძემ აღმოაჩინა და სამეცნიერო მიმოქცევაში შემოიტანა ახალი ცნობა რუსთაველთა საგვარეულოზე. შოთა რუსთაველის წარმომავლობა ამჯერად მჭიდროდ დაუკავშირდა ჰერეთს!

აღსანიშნავია ზაზა ალექსიძის მიერ ლუვრში დაცული ქართული ეპიგრაფიკული ძეგლის გაშიფვრაც. მკვლევარმა საქართველოს ისტორიას დაუბრუნა ტბელების საგვარეულოს ისეთი მნიშვნელოვანი წარმომადგენელი, როგორიც იყო სპანდაღუდ ტბელი, XI ს-ის ბიზანტიის იმპერიის დიდმოხელე, პატრიკიოსი და ლაოდიკიის სტრატეგოსი.

თუ საქართველოს საზღვრებს გარეთ მოღვაწე ქართველ დიდებულთა ბედზე საუბარს გავაგრძელებთ, აუცილებლად უნდა აღვნიშნოთ ზაზა ალექსიძის კიდევ ერთი კვლევა, რომელიც აბუქაბიანთა საგვარეულოს უკავშირდება. ბოლო დრომდე ეს საგვარეულო სომხური წარმომავლობისად იყო მიჩნეული, ზაზა ალექსიძემ კი სინური ხელნაწერების მინაწერებისა და ისტორიული ცნობების შეჯერების შედეგად დამაჯერებლად გვაჩვენა, რომ აბუქაბი, რომელიც 1031 წელს ედესის დუკა გახდა, XI ს-ის 20-იან წლებში ტაოდან ბიზანტიის იმპერიაში გადასულ ქართველ დიდებულთა შორის უნდა ვეძებოთ, რომ ის უცხოობაშიც არ ივიწყებდა სამშობლოს და ქართული ხელნაწერების გადაწერასა და გამრავლებაზე ზრუნავდა.

აქვე უნდა ვახსენოთ ზაზა ალექსიძის დამსახურება პეტრიწონის მონასტრის, ასევე მისი დამაარსებლის, გრიგოლ ბაკურიანის ძის წარმომავლობასთან დაკავშირებული საკითხების კვლევაში.

ზაზა ალექსიძის შრომათა ეს არასრული მიმოხილვაც ცხადყოფს, როგორი ფართოა მისი სააზროვნო სივრცე. ისე სამართლიანად შეიძლება მივაკუთვნოთ დიდ ქართველ მეცნიერთა დასს, რომლებიც ერთნაირად თავისუფლად ფლობდნენ ჰუმანიტარიის სხვადასხვა დარგების მონაცემებსა და კვლევის მეთოდებს. მუშაობის პროცესში ზაზა ალექსიძე ისტორიკოსიცაა და ფილოლოგიც, წყაროთმცოდნეცა და ტექსტოლოგიც, ენათმეცნიერიცა და თეოლოგიც. ეპიგრაფიკით დაინტერესებული ქართველი და სომეხი მეცნიერებისთვის დღემდე სამაგიდო წიგნად რჩება „ატენის სიონის სომხური წარწერები“ (1978) , „ფრესკული წარწერები, ატენის სიონი“ (1989) და სხვა. ვფიქრობთ, ასეთად იქცევა ბოლო წლების ნაშრომებიც: „ადრექრისტიანული საეკლესიო კომპლექსი დმანისიდან“, „წარწერა შორენკეცზე ხრანტიდან“, „ლუვრი, სინას მთა, ნაზარეთი“, „განძასარის წარწერა“, ლუვრი-ახტალა“, „ქართული წარწერა (გრაფიტო) ჯაბალადან“. ზაზა ალექსიძემ ატენის სიონის წარწერებში მიაკვლია IX ს-ის ქართულ რითმიან ლექსებს, რითაც აჩვენა, რომ ქართული საერო მწერლობა XI ს-ში კი არ ჩნდება, არამედ ის უკვე IX ს-ში არსებობს.

დრო და გამოცდილება, პრობლემათა მასშტაბური ხედვა და ამიერკავკასიის ისტორიის სიღრმისეული ცოდნა მკვლევარს საშუალებას აძლევს დაწეროს ისეთი შემაჯამებელი ნაშრომები, როგორებიცაა: „საქართველოს ადგილი აღმოსავლურ და დასავლურ ცივილიზაციათა შორის შუა საუკუნეების ქართველ მოღვაწეთა თვალსაზრისით“, „ამიერკავკასიის ქვეყნების საერთაშორისო ორიენტაციის დოგმატური საფუძვლები“, „ნესტორიანები კავკასიაში“, „ომისა და მშვიდობის ეთიკა ძველი ქართველი ისტორიკოსის თვალთახედვით“, „ქართველ ებრაელთა საღმრთო მისია შუა საუკუნეების ქართული საეკლესიო ტრადიციით“, „ენა და სახელმწიფო ქართულ მწერლობასა და პოლიტიკაში“ და მრავალი სხვა.

სულ ბატონი ზაზა 190-ზე მეტი ნაშრომის ავტორია, აქედან 25 მონოგრაფიის და ყოველ ნაშრომს ფონად ახლდა კამათი, კამათი ყველასთან, შინ თუ გარეთ, ვინც ქართული ისტორიის გაყალბებას და დაკნინებას შეეცდებოდა.

არ შეიძლება არ ვახსენოთ ზაზა ალექსიძის პედაგოგიური მოღვაწეობაც, როდესაც ის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში არმენოლოგიის კათედრას ხელმძღვანელობდა, ბოლო წლებში კი შექმნა ამ დარგისთვის ახალი სასწავლო პროგრამები. მისთვის არ აღმოჩნდა საკმარისი საკუთარი სამეცნიერო მიღწევები და ზაზა ალექსიძემ ყველაფერი გააკეთა იმისთვის, რომ საქართველოში ივანე ჯავახიშვილისა და ილია აბულაძის მიერ საფუძველჩაყრილი ქართული არმენოლოგია ერთეული მეცნიერების მოღვაწეობად არ დარჩენილიყო. მისი მეცადინეობით დღეს არსებობს და თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტსა და ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში მოქმედებს ქართული არმენოლოგიის სკოლა, რომელსაც ზაზა ალექსიძის მოსწავლეები წარმოადგენენ.

„მარად და ყველგან, საქართველოვ, მე ვარ შენთანა“ – ილია ჭავჭავაძემ შექმნა ძალიან მაღალი სტანდარტი საქართველოსთვის თავდადებული ცხოვრებისა და შრომისა, ზაზა ალექსიძე ამ სტანდარტს არა მხოლოდ თავისი მეცნიერული, არამედ საზოგადოებრივი მოღვაწეობითაც  შეესაბამება. მისი საზოგადოებრივი პოზიცია ნათქვამი ხმამაღლა, უშიშრად – 1976, 80-იან, 90-იან წლებში, მისი ქმედითი  თანადგომა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის ცნობისათვის ბრძოლაში, მოღვაწეობა თსუ-ში, ხელნაწერთა ინსტიტუტში, გელათის აკადემიაში, საქართველოს მეცნიერებათ აკადემიაში, ამის ნათელი დადასტურებაა.

P.S.

ერთი მოგონება ზაზა ალექსიძის ყოფილი მოწაფის წარსულიდან:

უნივერსიტეტში ირეკება ზარი და აუდიტორიის წინ შეჯგუფული სტუდენტები უხერხულად იშმუშნებიან, ერთმანეთს ანიშნებებენ – არა შენ შედი პირველი, არა შენო! შესვლა არ ეშინიათ, არა – ერიდებათ! ერიდებათ, რადგან ჯერ კიდევ უწვრთნელმა პირველკურსელებმაც კი იციან, რომ იქ, აუდიტორიაში ბატონი ზაზა ალექსიძე ელოდებათ. მეცნიერი, რომელიც არა მარტო სტუდენტებში, კოლეგებშიც დიდ რიდსა და მოწიწებას იწვევს თავისი პრინციპულობით, უზღვავი ცოდნით, სხარტი, მოულოდნელი აზროვნების სტილითა და კეთილი ირონიით. ერიდებათ არა იმიტომ, რომ  ბატონი ზაზა უხეში ან უსამართლოა, არა! ერიდებათ იმიტომ, რომ მის თვალს არაფერი გამოეპარება, მისი ობიექტური კრიტიკა-შეფასება ყოველთვის ზუსტია და ზოგჯერ მწარეც, ის ვერ გაპატიებს უზუსტოდ, უგემოვნოდ, ზედაპირულად ჩამოყალიბებულ სათქმელს, და მისი შექება კი ძალიან ძვირად ფასობს. ერიდებათ იმიტომ, რომ არ უნდათ მის წინაშე შერცხვნენ!

ვემშვიდობებით დღეს ჩვენს დიდ მასწავლებელს, გული გვტკივა… თან გვიხარია, რომ ბედმა გვარგუნა ასეთ ადამიანთან შეხვედრა, მოწაფეობა, თანამშრომლობა და მეგობრობა. ბატონ ზაზასთან ერთად ჩვენ უკვე მრავალი წელი განვვლეთ, უკვე ჩვენც გავხდით მასწავლებლები, მაგრამ არაფერი შევლილა მაინც… ჩვენთვის თამასა იგივეა … რასაც არ ვიტყვით ან დავწერთ, ყველაფერს მაინც ბატონი ზაზას საზომით გავზომავთ, სამწუხაროდ, უკვე მხოლოდ ჩვენს გულსა და გონებაში…

თსუ ჰუმანიტარული ფაკულტეტის

აღმოსავლეთმცოდნეობის სს ინსტიტუტის

 არმენოლოგიის კათედრის სახელით :

ნ.აფციაური

ნ.ჩანტლაძე

დ.ჩიტუნაშვილი